Beraz, erdaraz Nive eta eskuaraz Errobia erraiten diogun ur-handia, zaharrek deitzen zuten «itsasoa». Uste dut Milafrangan ere izen hori emaiten ziotela. Aise asma ditake zergatik. Zeren-eta itsasoa marearekin ibaiari goiti herriraino igaiten baitzen. Ur-hegitar gehienak arraintzatik bizi ziren, itsas-arraina esku-menerat heldu zitzaiotenaz geroz. (Piarres Lafitte: Murtuts eta bertze, 1945)
http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/L/LafitteMurtuts.htm
Zenbaitek, euskal joskeraren ‘birkonkista’ moduko batean, aurreko pasarte horretan ageri den Zaharrek deitzen zuten itsasoa perpausaren eredura ekarri nahi gaituzte, euskara komunikatiboaren izenean. Galdegaiaren kontuak oro honelatsu kitatzen dituzte halakoek: "Ez da egia euskaraz galdegaia aditzaren aurretik ematen dela; esaldi horretan, adibidez, garbi dago itsasoa dela galdegaia, izatekotan, eta aditzaren eskuinean eman zuen idazleak, ezkerrean erraz eman zezakeelarik".
Idazle horrek berak, ordea, ez zuen ordenamendu bera erabili paragrafo bereko beste esaldi batzuetan. Honako hauetan, esate baterako (a aukerak dira aztergai dugun testukoak; ondoan eman ditut beste ordenamendu posible batzuk):
1.a) Zeren-eta itsasoa [marearekin] [ibaiari goiti] [herriraino] igaiten baitzen.
1.b) Zeren-eta itsasoa igaiten baitzen [herriraino] [marearekin], [ibaiari goiti].
1.c) Zeren-eta itsasoa [herriraino] igaiten baitzen [marearekin], [ibaiari goiti].
…
2.a) Ur-hegitar gehienak arraintzatik bizi ziren.
2.b) Ur-hegitar gehienak bizi ziren arraintzatik.
Euskara komunikatiboaren izenean aditza beti aurrean eman behar dela dioskutenek, nire ustez, horrelako esaldiei ere erreparatu behar liekete. Okerrago ulertzen ote dira? Ezezkoan nago. Eta, batez ere, idazleak malgu egin duena zurruntzearen alde ez nago. Egia da garai batean zurrunkerian erori ginela, muturreraino eramanik aditza beti bukaeran behar omen zelako irizpidea. Orain ez gaitezen beste muturreko zurrunkerian erori.
Bide batez esateko, aukera egin behar denean Gehienak arrantzatik bizi ziren —edo Zaharrek itsasoa deitzen zuten— eredua seguruago gertatzen zait niri Zaharrek deitzen zuten itsasoa eredua baino. Izan ere, bigarren horrekin zalantza sortzen zait maiz, zer ulertu behar dudan. Ez dut esan nahi, horrekin, ordenamendu hori inoiz baliatu behar ez dugunik.
Oharrak:
1.- Testu horretan bertan ageri den "Uste dut..." perpausaren tankerakoetan aditza aurretik ematearekin den-denok gaude ados. Alegia, -ela osagarria eramaten duten predikatuekin: esan, adierazi, uste izan, iruditu, jakina izan, garbi egon...
2.- Iruzkin honek baino aise gehiago balio du, jakina, Piarres Lafitteren testuak. Goza ezazue horrekin, eta gehiago ere irakurri, armiarma.com guneak eskaintzen digun aukera bikainari esker.
3.- Ezin diot tentazioari eutsi. Ongi aztertzeko esaldia da “Zeren eta itsasoa marearekin…” hori. Aditza lehenbailehen ematea aldarrikatzen dugu denok gaur egun, giltzarri garrantzitsua baita aditza, eta hala errazago ulertzen baitira esaldiak eta testuak. Seguruenik, esaldi hori honela egingo zukeen gutako edozeinek: “Zeren eta itsasoa herriraino igaiten baitzen marearekin, ibaiari goiti”. Aski esaldi normala dela uste dut. Galdegai-posizioa ederki betetzen du “herriraino” horrek, aditza laster dator, eta haren atzetik beste bi osagarri txiki, komaz banaturik. Baina irakurri berriro Piarres Lafittek idatzi bezala: “Zeren eta itsasoa marearekin ibaiari goiti herriraino igaiten baitzen”. Neurri batean harritu egiten gaitu aditza bukaeran emate horrek, baina esaldi hori, egiazki, uhin goxo bat bezala doa pentsamendurako ere, logika eta semantika lagun:
itsasoa: mintzagaia
marearekin: mintzagaia zehaztu egiten du (egoera)
ibaiari goiti: iruzkina hasten da, adberbio batekin: aditza, agertu gabe ere, esana dago ia!
herriraino: beste adberbio batek iruzkina ia osaturik uzten du
igaiten zen: joe… bagenekien horrela amaituko zela bertsoa! Bertsolariarekin batera kantatu dugu!
Aditza arrasto garrantzitsua dugu, baina beste arrasto asko ere badaude. Eta, jakina, esaldi bakoitza ez da bere bakarrean hartu behar: aurrekoaren segida da, eta ondokoaren atariko. Informazioaren haria, jarioa, uhina, eten gaiztorik gabe aurrera eramatea, horixe da testu bat egitea. Zenbaitek erraz egiten dute, harrigarriro; horretan saiatu behar besteok ere.
